„...Noc była mroźna, roziskrzona gwiazdami, modrawa. Sygnaturka wciąż dzwoniła i jako ten ptaszek świergotała, zwołując do kościoła...”

„...Kto był żyw, do kościoła ciągnął… Już z daleka widniały rozgorzałe okna kościelne i główne drzwi na rozcież wywarte a światłem buchające, naród zaś płynął przez nie i płynął jak woda, zwolna wypełniając wnętrze przystrojone w jodły i świerki, że jakby gęsty bór wyrósł w kościele.../Wł. St. Reymont, „Chłopi”/

I tak przez wieki płynie naród wzywany dzwonami i małymi sygnaturkami z wież i kościelnych dzwonnic na wspólną modlitwę, na wspólne religijne rozmyślanie. Małe kościółki wiejskie i okazałe świątynie, to nieodłączny element polskiego krajobrazu uzewnętrzniający rolę i miejsce religii w kulturze, w kształtowaniu świadomości oraz integracji narodu na przestrzeni jego dziejów. Wiara, modlitwa, a także kościół i obrządek kościelny, zawsze inspirowały artystów i wielu ludziom dostarczały głębokich przeżyć. Wśród niezliczonych obrazów związanych z tematyką kościelną, szczególnym, choć odmiennym nastrojem odznaczają się dwa XIX-to wieczne, uznane za zaginione i znane jedynie z reprodukcji obrazy Józefa Chełmońskiego: „W kościele", 1887 r., na którym w odważny, ekspresyjny malarsko sposób artysta przedstawił wnętrze wiejskiego kościoła, gdzie rozmodlony tłum klęczy skupiony na modlitwie w momencie Podniesienia i drugi, „Niedziela w Polsce", 1889 r., tchnący ciszą i spokojem gorącego lata pejzaż, na którym widać odświętnie ubranych mieszkańców wsi, wracających ścieżką wśród zbóż, z kościelnego nabożeństwa.

Kościół, to modlitwa, to historia naszego narodu, w której zawsze uczestniczył, ale to także zabytki, sztuka - piękna architektura; wspaniałe, czasem skromne, urzekające prostotą, czasem bogato zdobione artystyczne wnętrza – ścienne malowidła, zabytkowe chóry, ambony, obrazy, rzeźby, przedmioty kościelnego wyposażenia, tworzące nastrój, wrażenie, któremu trudno się oprzeć, a inspirujące do zachowania tego piękna.

Z takiej inspiracji, jak należy sądzić, powstał ogromny zbiór fotografii obiektów sakralnych wykonanych przez Wojciecha Gniadzika, mieszkańca Korytowa (k/ Żyrardowa), w czasie jego wieloletnich podróży po Polsce. W. Gniadzik fotografował napotkane kościoły, kaplice, krzyże i kapliczki przydrożne, stare cmentarze. Celem tych prac było stworzenie swego rodzaju dokumentacji, która pozwoli zachować wizerunek naszych pięknych kościelnych budowli, ich architektury i wystroju wnętrz, a także przyczyni się do bliższego ich poznania. Wieloletnie wysiłki przyniosły imponujące rezultaty, w wyniku czego, możliwe jest zorganizowanie wystawy fotograficznej na ten temat.

Wystawa, „…Kto żyw do kościoła ciągnął…” Architektura kościołów Mazowsza Zachodniego w fotografii Wojciecha Gniadzika, to pierwsza taka prezentacja w Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie i obejmuje tylko część pokaźnego zbioru zdjęć tego autora. Terytorialny zasięg wystawy nie jest ściśle określony i choć związany głównie z terenem oddziaływania żyrardowskiego Muzeum, uwzględnia również osobiste sugestie W. Gniadzika. Wśród przedstawionych kościołów katolickich obrządku łacińskiego, znajdują się nieliczne kościoły mniejszości wyznaniowych. Dotyczy to głównie Żyrardowa, który jako miasto wielonarodowościowe także obecnie posiada parafię ewangelicko - augsburską i zbór baptystów.

W rezultacie wystawa, spośród niemal 80 kościołów murowanych i drewnianych, pokazuje pojedyncze kościoły z terenu Diecezji Warszawsko - Praskiej i Diecezji Płockiej oraz kilkanaście kościołów z terenu Archidiecezji Warszawskiej. Wśród których na specjalną uwagę zasługują świątynie starych nadwiślańskich grodów położonych na terenie Diecezji Płockiej, tj. XII - wieczny romański kościół i klasztor Kanoników Regularnych
w Czerwińsku, wchodzące w skład zespołu opactwa. W kościele Zwiastowania NMP zachowały się malowidła ścienne - romańskie, gotyckie i renesansowe. W ołtarzu głównym znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVII w. Kolejnymi obiektami zasługującymi na uwagę są: kościół parafialny gotycko - renesansowy p.w. Podwyższenia Krzyża (XV – XVI w.) w Zakroczymiu; kościoły Wyszogrodu wraz z zespołem klasztornym OO. Franciszkanów (1408 r.). Jednym z zaprezentowanych małych kościołów na terenie Archidiecezji Warszawskiej jest kościół w Pawłowicach, wsi położonej niedaleko Sochaczewa. Kościół należący do starej parafii, wybudowany został na pocz. XIX w. Warto zobaczyć w nim obraz przedstawiający św. Bartłomieja, patrona parafii, namalowany przez Józefa Chełmońskiego, ok. 1900 r.

Najliczniej reprezentowane są na wystawie kościoły Diecezji Łowickiej. Diecezja Łowicka wydzielona została z części Archidiecezji Warszawskiej po reformie administracyjnej Kościoła Rzymsko - Katolickiego w Polsce, dokonanej przez Jana Pawła II, w 1992 r. Diecezja obejmuje dawne Księstwo Łowickie, ziemię łęczycką, kutnowską, sochaczewską i rawską. Na terenie Diecezji znajduje się 128 kościołów zabytkowych murowanych i 30 zabytkowych kościołów drewnianych. Wysokiej rangi obiekty zabytkowej architektury sakralnej wiążą się tu z nazwiskami słynnych architektów, jak: Jan Baptysta z Wenecji ( Brochów, Chruślin, XVI w.), Tomasz i Andrzej Poncini (Łowicz, XVII w.), XIX-to wiecznych architektów: Józefa Dziekońskiego (Żyrardów, Domaniewice), Jakuba Kubickiego (Głogowiec), Adama Idźkowskiego (Pszczonów) i wielu innych.

Niektóre z najstarszych świątyń, na przestrzeni wieków, ulegały zniszczeniom, były odbudowywane, przebudowywane, zmieniały styl i formę, trwają jednak nieustannie. Na terenie Diecezji Łowickiej znajduje się jeden z najcenniejszych obiektów sztuki sakralnej w Polsce i środkowej Europie - Archi kolegiata w Tumie, romańska świątynia w formie bazyliki, początkami swymi sięgająca X w., związana z opactwem benedyktynów. Ostatnia przebudowa, w stylu klasycystycznym miała miejsce w XVIII w. W czasie słynnej bitwy nad Bzurą świątynia uległa poważnym zniszczeniom, w okresie powojennym zaczęła się jej odbudowa, do końca prac jednak daleko.

Pierwszej rangi świątynia, to dawna Kolegiata, obecnie Bazylika Katedralna w Łowiczu, z którą związany jest cały zespół obiektów. Pierwszą świątynię datuje się na rok 1100. Następnie miała miejsce przebudowa gotycka i przeformowanie w XVII w. wnętrza na barokowe;. Wspaniały wystrój, to cenny skarbiec z relikwiarzami, szatami i naczyniami liturgicznymi oraz zabytkowa biblioteka z inkunabułami i starodrukami. Bazylika Katedralna, dawniej prymasowska kolegiata, pełniła role katedry dla arcybiskupów gnieźnieńskich, prymasów Polski, rezydujących w Łowiczu od XIII do XVIII w.; w niej odbywały się synody kościelne, tu dostojnicy duchowi i świetcy decydowali o losach państwa polskiego. Wszystko to wpłynęło na wszechstronny rozwój miasta i sąsiadujących terenów.

XIII-go wieku sięga historia kościoła p. w. św. Marcina, biskupa w Chojnacie, dawnego klasztoru benedyktynów, którzy prowadzili tam szpital i szkołę. Z gotyckiego kościoła pozostała część stanowiąca dzisiejsze prezbiterium. Kościół ulegał licznym przebudowom. Wewnątrz ciekawy wystrój, m.in. ambona w kształcie łodzi z XVIII w., obraz Matki Boskiej Dobrej Opieki z XVI-XVII w. oraz chór drewniany z końca XIX w., w/g Dziekońskiego XVI- XVII w.

Do szczególnych zabytków należy kościół p. w. św. Jana Chrzciciela i św. Rocha w Brochowie, obronny, fundowany ok. 1113 r. Obecny budynek w formie bazyliki pochodzi z XVI w, a mury obronne z XVII w. W tym kościele ochrzczony był Fryderyk Chopin. Na terenie Diecezji Łowickiej znajdują się sanktuaria w Miedniewicach, Głogowcu, Szymanowie, Białej Rawskiej i Domaniewicach.

Spośród 30-tu zabytkowych kościołów drewnianych na wymienienie zasługuje wiele, jak: kościół w Boguszycach z XVI w., wnętrza którego zdobią malowidła z tego okresu; w Grochowie, kościół z XVII w ; w Janisławicach, kościół z XVI w.; XVII-to wieczny kościół w Skułach z oryginalnymi malowidłami na płótnie wysłaniającym ściany oraz inne kościoły. W każdym z nich jest coś interesującego. W miesięczniku „Miejsca święte" nr 6/2007, ukazał się pięknie ilustrowany artykuł ks. Jerzego Czarnoty, na temat drewnianych kościołów Diecezji Łowickiej. Wymienione kościoły, to tylko niektóre z tych, jakie można zobaczyć na wystawie w Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie. Spotkamy tam również małe kościoły, w małych miejscowościach, nie tak znane, ale też piękne i bliskie, dla tych, którzy są z nimi na co dzień.